ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
photo: musicstorytelling.blogspot
Γράφει ο Φώτης Ρήνας
Οι περισσότεροι μελετητές διαιρούν την ελληνική δημοτική μουσική σε δύο ομάδες: α] την στεριανή (Ήπειρος, Θεσσαλία, Μοριάς, Ρούμελη, Μακεδονία) και β] τη νησιώτικη ή θαλασσινή (νησιά και Μικρασιατικά παράλια, Θράκη καθώς και Κύπρος). Οι διαφορές των δύο ομάδων συνίστανται κυρίως: 1] στους ρυθμούς, 2] στους τρόπους, 3] στους συνδιασμούς οργάνων και 4] στην ομοιοκαταληξία και τους αυτοσχεδιασμούς, (που είναι συχνοί στα νησιά και πολύ σπάνιοι στη στεριά).
Έντονη και συχνά κυρίαρχη είναι η παρουσία της γυναίκας στο Ελληνικό Δημοτικό Τραγούδι. Τη βλέπουμε μέσα σ’ αυτό να πρωταγωνιστεί σε χαρές και πίκρες της ζωής. Τη βλέπουμε να γεύεται, με τον πλούσιο συναισθηματικό της κόσμο, γεγονότα χαρούμενα και θλιβερά. Τη βλέπουμε στο νανούρισμά της σαν μάνα, στην αγάπη τη συζυγική, στον πόνο για το μισεμό του άντρα της ή του παιδιού της, στο νεανικό της σκίρτημα. Τη συναντούμε στους τόπους της δουλειάς, στο χωράφι, στα πρόβατα, στον αργαλειό να υφαίνει. Πάντα παρούσα, σε χαρές και λύπες, σε ξεφάντωμα και μοιρολόγι, σε ιστορίες αγάπης και πολέμου…
photoQ aidonidis.gr
Η αξία του δημοτικού τραγουδιού έχει αναγνωριστεί από κορυφαίους ξένους και Έλληνες μελετητές, λογοτέχνες και διανοούμενους. Οι πρώτες συγκροτημένες εκδόσεις δημοτικών τραγουδιών έγιναν από διάφορους ξένους φιλέλληνες αμέσως μετά την έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα του ’21 (1824), όπως του Γάλλου λόγιου Claude Fauriel και άλλων. Στα μετέπειτα χρόνια κορυφαίοι Έλληνες μελετητές ασχολήθηκαν διεξοδικά με την καταγραφή, ανθολόγηση και μελέτη του δημοτικού τραγουδιού. Σε αυτούς συγκαταλέγονται οι Ν. Πολίτης (το έργο του και ειδικότερα το βιβλίο του «Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού» αποτέλεσε ένα μεγάλο σταθμό), Δ. Α. Πετρόπουλος, Γ. Αποστολάκης, Γ. Σπυριδάκης, Σ. Περιστέρης, Μ. Αυγέρης, Β. Ρώτας, Μ. Μιρασγέζη, Γ. Ιωάννου, Θ. Δημαράς, Π. Καλοδίκης, Α. Πολίτης, Γ. Σηφάκης, και άλλοι.
«…Όλο τον κύκλο της ζωής του ανθρώπου ο Έλληνας τον κάνει τραγούδι. Χαρά του ή λύπη του, κάθε γεγονός, μα ιστορικό ή της γειτονιάς το κάνει τραγούδι. Έτσι δημιουργείται το δημοτικό τραγούδι. Μέσα απ΄τη ζωή.
Βέβαια, όταν κάνανε τα τραγούδια τότε οι άνθρωποι, δεν τα κάνανε για κερδοσκοπικούς σκοπούς όπως γίνεται σήμερα.
…Δεν επιδέχονται τα δημοτικά τραγούδια κανενός είδους ούτε ενορχηστρώσεις, ούτε ωραιοποιήσεις… αλλά είναι αυτά που είναι. Όπως δεν μπορείς να φοράς φουστανέλα, τσαρούχι και υμίψηλο με κολλάρο και γραβάτα.
…Αρχεία, συλλογές δημοτικών τραγουδιών υπάρχουν βέβαια. Το Λαογραφικό αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών έχει μια τεράστια συλλογή.
…Άλλο τέτοιο αρχείο είναι του ιδρύματος Μικρασιατικών μελετών – σπουδών της Μερλιέ, που έχει κάνει κι’ αυτή τεράστια δουλειά με τραγούδια κυρίως των προσφύγων της Μικράς Ασίας.
…υπάρχουν προσωπικές συλλογές, όπως είναι του Σίμωνα Καρά, (1903 – 1999), 30 000 τραγούδια γραμμένα. [Το έργο και το αρχείο του Σίμωνα Καρά διαχειρίζεται σήμερα το ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΡΕΥΝΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ – Μουσικό, Λαογραφικό και Φιλολογικό Αρχείο Σίμωνος και Αγγελικής Καρά (ΚΕΠΕΜ)].
…Από κει και πέρα υπάρχουν διάφορες άλλες συλλογές και με μουσική». Δόμνα Σαμίου από συνέντευξη στο περιοδικό »Μουσική», τον Ιούλιο του 1978.
photo: vlahofonoi.blogspot
Όμως, παρά την προσπάθεια πολλών ειδικών για να διασώσουν το δημοτικό τραγούδι, ο αστικισμός και ο κοσμοπολιτικισμός, διάβρωσαν αυτό με όσα μέσα διέθεταν. Το παλιό μας δημοτικό τραγούδι δεν έχει κανένα κοινό στοιχείο με τα προϊόντα που προσφέρουν οι σημερινοί αστοί διαστρεβλωτές με – δυστυχώς – ελάχιστες εξαιρέσεις. Όταν δηλαδή ακούμε σε γάμους και πανηγύρια εκτελέσεις δημοτικών τραγουδιών με ηλεκτρικές κιθάρες, αρμόνια, ντραμς και ακορντεόν, ενοχλούμαστε φοβερά. Η αισθητική του δημοτικού τραγουδιού είναι δεμένη και με τη χροιά του ήχου συγκεκριμένων οργάνων. Τα νεώτερα ευρωπαϊκά όργανα είναι αδύνατο στις μέρες μας να αφομοιωθούν και να υπηρετήσουν το δημοτικό τραγούδι.
Άλλωστε, δεν υπάρχουν πιά σήμερα ούτε χρονικά ούτε συναισθηματικά περιθώρια ούτε αντικειμενικές συνθήκες για λαϊκή δημιουργία. Για να προκύψουν μορφές λαϊκής τέχνης, για να δημιουργηθεί δημοτικό τραγούδι, πρέπει να υπάρχουν συγκεκριμένες ιστορικές, κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και πολιτιστικές συνθήκες! Κλειστή κοινωνία, κλειστή οικονομία, αγροτική – ποιμενική ζωή, διαφοροποιημένοι πληθυσμοί, έλλειψη μέσων συγκοινωνίας και επικοινωνίας, απουσία επίσημης κρατικής παιδείας. Όταν ο Θεσσαλός π.χ. γίνει Πανέλληνας, όταν ο Έλληνας γίνει Ευρωπαίος κι ο Ευρωπαίος Παγκόσμιος άνθρωπος, τότε η ιστορία του δημοτικού τραγουδιού, της λαϊκής τέχνης, του λαϊκού πολιτισμού γενικότερα, έχει ήδη λήξει.
Σημαντική είναι η επίδραση του δημοτικού τραγουδιού στην ελληνική λογοτεχνία. Εξέχοντες Έλληνες ποιητές, όπως οι: Γ. Σεφέρης, Ο. Ελύτης, Γ. Ρίτσος, Ν. Βρεττάκος κ.ά., αναγνωρίζουν ότι σ’ αυτό βρήκαν τις πηγές της ποίησης και της έμπνευσής τους. Και συμφωνούν στη διαπίστωση -που εξ’ άλλου μοιράζονται και αρκετοί ξένοι διανοητές, όπως λ.χ. ο φιλόσοφος Ροζέ Γκαροντί – ότι μέσω του δημοτικού τραγουδιού επιβεβαιώνεται η αδιάσπαστη συνέχεια του ελληνικού πολιτισμού και η διαχρονικότητα των αξιών του.
Αλλά και μεγάλοι Έλληνες μουσουργοί και συνθέτες εμπνεύσθηκαν από το δημοτικό τραγούδι. Ο Μανόλης Καλομοίρης (1883 -1962), στο γνωστό συμφωνικό του ποίημα «Ο θάνατος της Ανδρειωμένης», που γράφτηκε για να εξυμνήσει την αντίσταση στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, βασίστηκε στο μοτίβο του χορού του Ζαλόγγου. Ο Αντίοχος Ευαγγελάτος (1903 – 1981) στο έργο του «Παραλλαγές και φούγκα πάνω σε ένα ελληνικό τραγούδι» που έγραψε στις αρχές του εμφυλίου πολέμου, στηρίχτηκε στο δημοφιλές κλέφτικο τραγούδι «Σαράντα παλικάρια». Στο περίφημο συμφωνικό έργο «36 ελληνικοί χοροί» του Νίκου Σκαλκώτα (1904 – 1949), δύο από τους χορούς βασίστηκαν σε δυο κλέφτικους σκοπούς, ενώ ένας τρίτος στηρίχτηκε στο χορό του Ζαλόγγου (και οι τρεις χοροί γράφτηκαν μεταξύ 1931-1936) . Τέλος και το έργο «Κλέφτικοι χοροί» του Πέτρου Πετρίδη (1892 – 1977) είναι εμπνευσμένο από γνωστά κλέφτικα δημοτικά μοτίβα.
Σήμερα είναι πλέον ευρέως αποδεκτό ότι το δημοτικό τραγούδι, αποτελεί τον πρώτο μεγάλο σταθμό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και ένα σημαντικό μνημείο του νεοελληνικού λυρισμού.
Παράλληλα, σημαντική είναι και η ιστορική και η τεχνική του αξία από πλευράς μουσικής και ρυθμού. Οι ξένοι και οι Έλληνες ειδικοί εντυπωσιάζονται στη διαπίστωση της πλούσιας μουσικής βάσης, της ποιητικής φαντασίας και της ρυθμικής ποικιλίας που χαρακτηρίζουν τα δημοτικά μας τραγούδια. Ο πλούτος των ιδιωματισμών, η εύκολη εναλλαγή ρυθμών στο ίδιο τραγούδι, η αφθονία των επωδών, ο πλούτος και ή ιδιομορφία των χρησιμοποιούμενων κλιμάκων, η χρήση ρυθμών άγνωστων στην ευρωπαϊκή μουσική, η αποκοπή και η επανάληψη συλλαβών του κειμένου, η χαλαρή εξάρτηση των φθογγικών συμπλεγμάτων κατά την ερμηνεία από εκείνα της αρχικής μουσικής βάσης, ο στενός τύπος της φωνής και του ήχου, συνθέτουν ένα τέτοιο πολύπτυχο ιδιαιτεροτήτων, που καθιστούν το δημοτικό μας τραγούδι μοναδικό στο είδος του σε παγκόσμια κλίμακα.
ΤΙ ‘ΘΕΛΑ ΚΑΙ Σ’ΑΓΑΠΟΥΣΑ – ΧΡΟΝΗΣ ΑΗΔΟΝΙΔΗΣ
Ο ΑΜΑΡΑΝΤΟΣ – ΕΛΕΝΗ ΔΗΜΟΥ
(πηγές: Περιοδικό ”ΜΟΥΣΙΚΗ”, τεύχη 2, 14, 16, 35, 36. www.patakis.gr. http-//arcadia.ceid.upatras.gr/. http-//www.musicheaven.gr. ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ)
