«Πρέπει τα παιδιά να γίνουν οι άνθρωποι που ανακαλύπτουν πράγματα». Είναι μια από τις «συμβουλές» που θα ήθελε να δώσει σε όσους διαβάσουν τη συνέντευξη ένας άνθρωπος που έχει και παιδαγωγική μόρφωση και παιδαγωγική εμπειρία, αλλά και μεγάλο επικοινωνιακό χάρισμα.
Ο Γιάννης Ζουγανέλης είναι γνωστός για την καλλιτεχνική του δραστηριότητα. Έχει όμως ασχοληθεί αρκετά και με τα παιδιά και μάλιστα με τα παιδά με αναπηρίες. Τα όσα ξέρει να μεταφέρει με το δικό του ξεχωριστό τρόπο στους αναγνώστες του «Παιδεύω», έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο για τα παιδιά όσο κυρίως για τους γονείς.
Παιδεύω: Κύριε Ζουγανέλη, η εποχή μας χαρακτηρίζεται από απερίγραπτη ταχύτητα γεγονότων και εικόνων. Θυμόμαστε αυτό που βλέπουμε αυτή την στιγμή ξεχνώντας ότι είδαμε πριν λίγη ώρα. Πως θα χαρακτηρίζατε την εποχή μας;
Γιάννης Ζουγανέλης: Πρώτ’ απ’ όλα σας συγχαίρω που ασχολείστε με τα παιδιά. Φροντίστε τα, αγαπήστε τα, δείξτε τους στοργή. Η εποχή μας δεν χαρακτηρίζεται, αλλά είναι απερίγραπτη. Είναι απερίγραπτη γιατί πρώτ’ απ’ όλα, γιατί ναι μεν έχει ταχύτητα και τρέχει, αλλά τρέχει στο πουθενά. Είναι απερίγραπτη γιατί ισορροπούμε όχι με τις αξίες αλλά με την απαξία. Αν λάβουμε υπ’ όψη μας τα θέματα με τα οποία ασχολούνται η τηλεόραση, τα ραδιόφωνα, οι εφημερίδες, με εξαιρέσεις, (χωρίς να θέλω να χαϊδέψω όλους αυτούς, για να αισθανθούν ότι είναι όλοι στις εξαιρέσεις), το μέτρο τους είναι η απαξία και όχι η αξία. Και τρέχουμε πραγματικά, χωρίς να ξέρουμε που θα φτάσουμε. Βάζω και τον εαυτό μου μέσα γιατί νομίζω ότι όλοι έχουμε ευθύνη γι’ αυτό που συμβαίνει, όλοι μας μηδενός εξαιρουμένου και θα πρέπει να λάβουμε τα μέτρα μας, για να προσδιοριστεί επιτέλους με την αξία το μέλλον μας και το μέλλον μας είναι τα παιδιά.
Παιδεύω: Για τον Γιάννη Ζουγανέλη ξέρουμε ότι είναι ένας άνθρωπος του θεάτρου, της τηλεόρασης και της μουσικής, δεν ξέρω όμως πόσοι θυμούνται ότι έχει ξοδέψει πάρα πολλά χρόνια δουλειάς και σημαντικής πολιτιστικής προσφοράς στα παιδιά. Κύριε Ζουγανέλη, ποιά ήταν η αφορμή για να δουλέψετε τόσο πολύ με τα παιδιά;
Γιάννης Ζουγανέλης: Εγώ έχω ασχοληθεί πράγματι πολύ με τα παιδιά. Σπούδασα και έγινα εκπαιδευτικός. Ασχολήθηκα και με τα αρτιμελή και νοήμονα παιδιά, αλλά και με τα παιδιά που υπολείπονται. Γιατί στην Ελλάδα, που αν και ισχυριζόμαστε τελικά υστερούμε σε πολιτισμό, κρίνουμε τα πράγματα από την επιφάνεια. Από το τι έχει και πως είναι ο άλλος. Μπορεί κάποιος να είναι στιγματισμένος ακόμα και αν από ατύχημα έχει κουτσαθεί. Τον λέμε «ο κουτσός»! Το ίδιο ισχύει για τα παιδιά που γεννήθηκαν με κάποια αναπηρία, που είναι κι αυτά Θεού δώρα, του σύμπαντος δώρα.
Ασχολήθηκα με αυτά κάνοντας μαθήματα μουσικής, αλλά και απελευθέρωσης των εκφραστικών μέσων. Γιατί η απελευθέρωση των εκφραστικών μέσων είναι δημιουργική συνιστώσα. Δηλαδή όσο πιο ελεύθερα είναι τα μέσα σου που τα εκφράζεις, τόσο ελευθερώνεται το μυαλό σου και μπορείς να αποκτήσεις γνώση. Το ένα προκαλεί το άλλο, όπως όταν διαβάζεις ένα βιβλίο που σε παραπέμπει σε άλλα βιβλία. Έχω ασχοληθεί και με την μέση εκπαίδευση, αλλά και με την προσχολική ηλικία, οργανώνοντας μάλιστα παραστάσεις στο τέλος της χρονιάς με τα παιδιά του νηπιαγωγείου, όπου δεν θα ξεχάσω ποτέ τον μεγάλο μας ποιητή τον Νικηφόρο Βρεττάκο (δεν ζει πια) που ερχότανε σε κάποιες από αυτές τις παραστάσεις γιατί αγαπούσε κι αυτός τα παιδιά. Έχω γράψει και τραγούδια πάνω σε ποιήματα του Νικηφόρου Βρεττάκου που έχει γράψει και για παιδιά. Ασχολούμαι με τα παιδιά γιατί το νιώθω σαν υποχρέωση. Για να παραδώσουμε κάτι. Και τις γνώσεις που οι δάσκαλοί μας ενέδωσαν αλλά και τις δικές μας τις εμπνεύσεις, γιατί έχουμε υποχρέωση για το μέλλον. Πρέπει να παραδώσουμε κι εμείς, όπως μας παρέδωσαν κι εμάς η προηγούμενες γενιές. Πάντα με την έννοια της αξίας και της ελληνικής παιδείας. Κυριαρχούμαι από τον τρόπο που σκεφτόντουσαν οι αρχαίοι όσον αφορά τον άνθρωπο, τη συμβίωση, τη συνύπαρξη, τη δημοκρατία, τη φιλοσοφία. Συνιστώ στα παιδιά να διαβάσουν τον Αριστοτέλη, ο οποίος είναι πάρα πολύ απλός και κατανοητός άμα τον μεταφράσει κανείς σωστά, αλλά και οι διανοούμενοι θα πρέπει να κάνουν 
κάτι για τον Αριστοτέλη για να τον καταλάβουν τα παιδιά. Ο Αριστοτέλης απαντάει σε απλές έννοιες όπως τι είναι άνθρωπος, τι είναι φιλία, τι είναι γυναίκα, τι είναι άνδρας, τι είναι η σχέση των ανθρώπων, τι είναι καθημερινότητα, τι είναι δημοκρατία κλπ. Θέλω μέσα από την τέχνη που υπηρετώ την υποκριτική, αλλά κυρίως τη μουσική να συνδυάσω αυτά τα πράγματα. Έχω γράψει πολλή μουσική και τραγούδια για παιδιά, ξεκινώντας από τον αείμνηστο Δημήτρη Ποταμίτη στο Θέατρο Έρευνας τις «Ιστορίες του παππού Αριστοφάνη», τις πέντε κωμωδίες του Αριστοφάνη. Δούλεψα σε νηπιαγωγεία του Παναγιωτόπουλου, του Γιαλουράκη, στη Μέση Εκπαίδευση, μέχρι και στο Πανεπιστήμιο. Η έννοια του «Παιδεύω» που λέτε στον τίτλο σας, ακόμα και του «εκπαιδεύω» είναι κάτι που θα πρέπει να το έχουμε εμείς οι μεγαλύτεροι. Όσο μπαίνουμε στη διαδικασία της παιδικότητάς μας και όχι του παλιμπαιδισμού πιστεύω ότι αυτό θα μας καθοδηγεί και θα μας βοηθάει.
Παιδεύω: Πως θα μπορούσατε να περιγράψετε τα σημερινά παιδιά;
Γιάννης Ζουγανέλης: Τα σημερινά παιδιά είναι δυστυχώς τα παιδιά των κομπιούτερς, για όνομα του Θεού δεν τα απαξιώνω, είναι τα παιδιά της πλήρους αποδοχής του ό,τι σερβίρεται – ραδιόφωνο, τηλεόραση, μέσα, σχολείο, κλπ – τα παιδιά που η κριτική που κάνουν σε όποιους και ό,τι τα εξουσιάζουν (συμπεριλαμβανομένης και της πολιτικής) είναι πάρα πολύ χαμηλού επιπέδου, και είναι λιγότερο πολίτες απ’ ότι θέλουμε. Απ’ την άλλη πλευρά έχω δει πολλά παιδιά που είναι εμπνευσμένα, μπαίνουν στη διαδικασία της αναζήτησης της ζωής, της καθημερινότητας, την αναζήτηση της σωματικής αγάπης που έχει τρομερό τίμημα κλπ. Έχω διαπιστώσει ότι τα παιδιά δεν θέλουν να πονάνε. Θέλουν να τα έχουν όλα. Επίσης δεν ψάχνουν. 
Υπάρχουν, βέβαια και πολλά καλά χαρίσματα. Αλλά ας πούμε πρώτα τα στραβά μπας και τα διορθώσουμε. Συνιστώ, λοιπόν, στα παιδιά που θα διαβάσουν αυτή τη συνέντευξη, να είναι οι άνθρωποι που θα ανακαλύπτουν πράγματα. Γιατί έτσι και ανακαλύψεις ένα ωραίο τραγούδι, ένα ωραίο παντελόνι, και όχι του συρμού (δηλ. ότι λέει η μόδα), ένα στυλ, ένα ωραίο άνθρωπο, έναν φιλόσοφο, ένα ωραίο βιβλίο και είναι δικιά σου ανακάλυψη και όχι αυτού του σέρβις, αυτόματα είναι και δικό σου δημιούργημα αυτό που έχει ανακαλυφθεί. Δεν υπάρχει ωραίο δένδρο αν δεν το δει κάποιος! Να μην λένε «καλό είναι αυτό, γιατί αυτό παίζει η τηλεόραση, αυτό λέει το ραδιόφωνο, αυτό λέει ο δάσκαλος»… Πιστεύω ότι ο δάσκαλος είναι μεγαλύτερης ευρύτητας άνθρωπος και ο ίδιος θα πρέπει να μπαίνει στη διαδικασία, να προκαλεί τα παιδιά να του κάνουν κριτική. Να συστήνουν στα παιδιά και πέρα από το οργανωμένο κράτος, υπουργείο παιδείας κλπ (το οποίο δεν νομίζω ότι μπαίνει στη διαδικασία της σωστής εκπαίδευσης, αλλά μόνο της εκπαίδευσης που έχει να κάνει με την μετέπειτα ειδίκευση. Αλλά και η ειδίκευση είναι τραγική γιατί υπάρχουν σήμερα γιατροί που είναι για παράδειγμα καρδιοχειρούργοι (έχω φίλο μου που τον εκτιμώ σαν άνθρωπο και χειρουργό) αλλά δεν ξέρουν τι τους γίνεται περί της αισθητικής, της αρχιτεκτονικής, του θεάτρου, ξέρουν μόνο το αντικείμενό τους, να χειρουργούν. Πιστεύω, ωστόσο, ότι θα έκαναν καλύτερες εγχειρήσεις εάν έμπαιναν στη διαδικασία της ευρύτητας. Τα παιδιά θα πρέπει τις ευκαιρίες που τους δίνονται να τις κρίνουν και να τις εκμεταλλευτούν.
Παιδεύω: Οι σύγχρονοι γονείς, φαίνεται να τα έχουν μερικές φορές χαμένα: Ή τραβάνε τα παιδιά ακόμα από μωρά από’ δω κι από’ κει. Πριν καλά – καλά γυρίσει σπίτι από το σχολείο, μαρς για το ωδείο, για το μπαλέτο, το γυμναστήριο, το φροντιστήριο. Πιστεύετε ότι μ’ αυτόν τον τρόπο μπορούν να καλλιεργηθούν οι ικανότητες του παιδιού, η έφεσή του στη μουσική, το θέατρο, τον χορό;
Γιάννης Ζουγανέλης: Σαφώς θα πρέπει τα παιδιά να μπουν στη διαδικασία της γνώσης, αλλά η γνώση έρχεται σιγά – σιγά, μεθοδευμένα και συγκροτημένα. Καλό είναι να ξέρουν τα παιδιά μια ξένη γλώσσα. Εγώ προσωπικά διαφωνώ να ξέρουν δύο και τρεις. Διαφωνώ με το ζόρι να μπει το παιδί στη διαδικασία να κάνει μουσική. Αν το παιδί θέλει, φυσικά να πάει να μάθει, γιατί θα πρόκειται για μια δική του θέληση και ίσως και ένα παιχνίδι του. Τα παιδιά που είναι συνυφασμένα με την έννοια «παίζω» και «εκπαιδεύω» πρέπει να παίζουν. Να παίζουν μεταξύ τους και να δημιουργούν σχέσεις. Και στο σχολείο και πέρα από το σχολείο. Και με τους συγγενείς και με τους φίλους. Και με τη γειτονιά κι ακόμα παραπέρα. Η μεθοδική γνώση είναι αυτή που
κρατάει την ψυχή και το πνεύμα των ανθρώπων και όλα τ’ άλλα έρχονται. Πολλά παιδιά σπουδάζουν πιάνο, απλώς για να πουν ότι έχουν σπουδάσει πιάνο. Βεβαίως, οι γονείς να δίνουν τις ευκαιρίες. Να βάζουν τα παιδιά στις ώρες ψυχαγωγίας τους ν’ ακούνε μουσική, να βλέπουν μια θεατρική παράσταση, να τα πηγαίνουν σε χώρους που υπάρχουν πράγματα αντίστοιχα με τις γνώσεις τους. Όχι ντε και καλά αυτό που δεν έκαναν οι γονείς και επειδή κάποιων τα οικονομικά ίσως είναι καλύτερα (αν και αμφιβάλλω και γι’ αυτό) να τα πιέζουν για να κάνουν πολλά πράγματα. Τα παιδιά πρέπει να έχουν χρόνο για να συνυπάρξουν με την καθημερινότητά τους.
Παιδεύω: Τι γνώμη έχετε για την καλλιέργεια των δεξιοτήτων του παιδιού στο σημερινό σχολείο;
Γιάννης Ζουγανέλλης: Δεν έχω καλή γνώμη. Κάποτε, στα δικά μου τα χρόνια (εγώ τώρα είμαι 50 χρονών) είχαμε σχολικό αθλητισμό, κάναμε με τα άλλα σχολεία, ας πούμε «πρωταθλητισμό», αν και δεν πιστεύω προσωπικά στον πρωταθλητισμό, χωρίς να τον απορρίπτω, ιδίως όταν πρόκειται για επιδόσεις χάριν των επιδόσεων. Λέμε καμιά φορά πως ο δρόμος προς την ευτυχία είναι το σημαντικό. Η ίδια η ευτυχία δεν υπάρχει ποτέ. Στο σημερινό σχολείο δεν υπάρχει σχολικός αθλητισμός. Δεν υπάρχουν χώροι για να μπορεί το παιδί να κινηθεί με το σώμα του, για να δουλέψει επιτέλους το «νους υγιής εν σώματι υγιές». Ο νους είναι μέρος του σώματος και εξελίσσεται
ανάλογα με το πώς εισπνέουμε οξυγόνο, από τους κτύπους της καρδιάς, από το φυσικό περιβάλλον. Έχει υποβαθμιστεί το μάθημα της γυμναστικής. Υπάρχουν βέβαια και ορισμένα ιδιωτικά σχολεία που έχουν κάποιες τέτοιες δυνατότητες, μια «πολυτέλεια» χώρων, αλλά δεν έχουν τη οικονομική δυνατότητα οι πολλοί άνθρωποι. Εδώ στην Ελλάδα, το αυτονόητο έχει γίνει δυσεύρετο. Το σχολείο πρέπει να είναι χώρος εκπαίδευσης, μάθησης, ψυχαγωγίας. Γι’ αυτό τα παιδιά πάνε πολλές φορές με βαριά καρδιά στο σχολείο. Δεν υπάρχουν χαμόγελα. Και δεν υπάρχουν χαμόγελα γιατί δεν δίνονται οι ευκαιρίες που πρέπει στα παιδιά. Τα παιδιά πρέπει να απαιτήσουν να τους δοθούν οι ευκαιρίες που δικαιούνται.
Παιδεύω: Πιστεύετε ότι σήμερα τα παιδιά πρέπει να ακούνε τους μεγάλους ή οι μεγάλοι τα παιδιά; Ή και τα δύο; Σε τι βαθμό υπάρχει σήμερα επικοινωνία ανάμεσα στα παιδιά και τους γονείς;
Γιάννης Ζουγανέλης: Εγώ πιστεύω πρώτ’ απ’ όλα σε αυτούς που ακούνε και μετά σ’ αυτούς που μιλάνε. Εμείς ωστόσο, δεν έχουμε μάθει να ακούμε. Και τα παιδιά δεν ακούνε. Κι οι μεγάλοι δεν ακούνε. Θα πρέπει αυτή η απόλυτα αρμονική σχέση να αρχίσει να λειτουργεί. Πρέπει να ακούνε πρώτα οι μεγάλοι, γιατί αυτοί έχουν κατανόηση, όπως και οι ενδιάμεσοι πρέπει να ακούνε τους γεροντότερους. Τα παιδιά για να ακούσουν πρέπει να πεισθούν. Οι μεγαλύτεροι πρέπει όχι μόνο να ακούν, αλλά να αφουγκράζονται τα παιδιά. Εφ’ όσον οι μεγάλοι έχουν πειστικό λόγο, τότε να είναι σίγουροι ότι τα παιδιά θα τους ακούσουν, με επιχειρήματα και όχι με τη βία και το ζόρι.
Παιδεύω: Στο Νοσοκομείο Παίδων έχουν αρχίσει να πυκνώνουν για θεραπεία τα φαινόμενα παιδιών που κάνουν κατάχρηση του διαδικτύου και των ηλεκτρονικών παιχνιδιών. Τι έχετε να παρατηρήσετε για την είσοδο της νέας ηλεκτρονικής εποχής στην ζωή των παιδιών;
Γιάννης Ζουγανέλης: Καταρχήν πιστεύω στο διαδίκτυο. Πιστεύω ότι τα παιδιά πρέπει να έχουν την δυνατότητα και την οικονομική ευχέρεια να μπορούν να μπαίνουν στο διαδίκτυο, να ενημερώνονται, να φορτώνουν εγκυκλοπαίδειες, παιχνίδια κλπ, ωστόσο πάνω από μία έως μιάμιση ώρα την ημέρα θεωρώ ότι είναι καταστροφικό. Δυστυχώς μπαίνουν τα παιδιά και κολλάνε. Ενώ το διαδίκτυο έχει πολύ ενδιαφέροντα πράγματα να δεις, για παράδειγμα να γνωρίσεις άλλες πόλεις μέσα από δορυφορικά προγράμματα, να γνωρίσουν ένα ποιητή και χίλια δυό άλλα χρήσιμα, να παίξεις κι ένα παιχνίδι (αν και εδώ κυοφορούνται και πολλοί κίνδυνοι), ωστόσο το οποιοδήποτε «κόλλημα» είναι το χειρότερο πράγμα. Ένα καλό φαγητό άμα κολλήσει δεν τρώγεται.
Παιδεύω: Σήμερα τα παιδιά στην χώρα μας είναι πολύχρωμα: Λευκά, μελαχρινά, κίτρινα. Ποια πιστεύετε ότι πρέπει να είναι η στάση του σχολείου, αλλά και των γονέων για να μη μεγαλώσουν τα παιδιά με ρατσιστικές αντιλήψεις και τραύματα;
Γιάννης Ζουγανέλλης: Πράγματι υπάρχει ένα πρόβλημα ισορροπίας με τις ξένες εθνότητες, θα πρόσθετα και τις ξένες φυλές. Η αλήθεια είναι ότι απότομα διογκώθηκε αυτό το φαινόμενο των μεταναστών στην Ελλάδα. Μερικές φορές ο ρατσισμός δημιουργείται όταν και οι άλλες εθνότητες έρχονται στην Ελλάδα με μια βία. Δεν πιστεύω καθόλου τον ρατσισμό. Θα πρέπει τα παιδιά, να δείχνουν κατανόηση, όχι μόνο να μην είναι ρατσιστές, αλλά να αποδέχονται τους αδύνατους ανθρώπους. Να θυμηθούν ότι κι εμείς σαν λαός ορθωθήκαμε πηγαίνοντας μετανάστες στην Αυστραλία, στην Γερμανία, στην Αμερική και σε πολλές ακόμα άλλες χώρες δουλεύοντας εργάτες. Οι Έλληνες έχουν μια άλλη ευγένεια στη φυσιογνωμία τους, σε σχέση με αρκετές εθνότητες που εγώ τουλάχιστον έχω συναντήσει και στην διαδικασία της εκπαίδευσης. Πρέπει να είναι πολύ σοφά τα παιδιά, να καθοδηγηθούν σωστά για να αντιμετωπίσουν με αγάπη ακόμα κι εκείνα τα παιδιά που πιθανόν δεν έχουν φτάσει στο επίπεδο να μπορούν να συμπεριφερθούν σωστά ως φιλοξενούμενοι.
Η λέξη «φιλοξενία», που είναι μια ελληνική λέξη μαγική, που δεν υπάρχει στα αγγλικά, στα γαλλικά ή σε άλλη γλώσσα παρά σαν τροποποιημένη ελληνική λέξη. Πρέπει τα παιδιά να μην αντιδρούν αρνητικά ακόμη και σε μια λάθος συμπεριφορά των φιλοξενούμενων. Να είναι οικοδεσπότες. Αυτό σημαίνει ότι είμαστε ανώτεροι, όχι με την έννοια της φυλετικής διαφοράς ή της κοινωνικής, αλλά πνευματικά. Ο ανώτερος πνευματικά είναι ταπεινός άνθρωπος. Μ’ αυτή την έννοια πρέπει να ισορροπούν οι σχέσεις μας.
Παιδεύω: Κάποια προηγούμενα καλοκαίρια πολλές οικογένειες είδαν τη ζωή τους, το βιός τους να καταστρέφεται. Τα παιδιά βίωσαν κι αυτά την πύρινη κόλαση και τον κίνδυνο. Κάποια άλλα πίνουν εδώ και χρόνια μολυσμένο νερό στην Ελλάδα. Τι μήνυμα θέλετε να τους στείλετε;
Γιάννης Ζουγανέλης: Πιστεύω ότι με τις φωτιές το καλοκαίρι που έζωσαν όλη την Ελλάδα και άρπαξαν και τα όνειρά μας, άρπαξε φωτιά και το μέλλον μας τελείωσε η περίοδος της μεταπολίτευσης. Πρέπει να την διαδεχτεί μια άλλη περίοδος αναγέννησης αυτή την φορά. Και η αναγέννηση θα προέλθει και από τις πρωτοβουλίες που θα αναπτύξουμε για το περιβάλλον. Πρέπει να δούμε και τις ευθύνες των ανθρώπων, γιατί οι φωτιές δεν πήραν μόνο από τους κατευθυνόμενους εμπρηστές, πήρανε και από τη συνήθεια εμάς των ίδιων να πετάμε παντού τα πάντα, παντού μπάζα, παντού χωματερές. Είμαστε η χώρα με τις περισσότερες χωματερές. Η χώρα με τις στάνες από ελενίτ. Όταν ζει το ζώο πρέπει να το σεβόμαστε. Αντίθετα σε τέτοιες στάνες βράζει πριν «το βράσουμε» στην κατσαρόλα. Να πάρουμε λοιπόν πρωτοβουλίες να επαναφέρουμε το περιβάλλον, να ταρακουνήσουμε την εξουσία που κοιμάται όρθια. Έχουν τα σπίτια τους τα όμορφα με τα δέντρα και δεν σκέφτονται για τους ανθρώπους που ζουν μέσα σε ένα περιβάλλον που δεν είναι περιβάλλον. Πρωτοβουλίες, λοιπόν, για να επαναφέρουμε τα πράγματα, να μάθουμε τι συνέβαινε στο παρελθόν και θα σας πω και κάτι που κάποιος το χλεύασε: Τελικά δεν υπάρχει παρόν. Το παρελθόν είναι το παρόν στο μέλλον. Πρέπει να ενεργήσουμε άμεσα για να μπορούμε να απολαμβάνουμε αυτό που η φύση θέλει να μας προσφέρει, αυτό που η φύση θέλει να οργανώσει μέσα στην ψυχή μας.
–
