Σχολιάζει η Δρ. Βερόνικα Σαμαρά – συντονίστρια του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διασδικτύου
Όλο και πιο συχνά ακούμε και διαβάζουμε για τους «εικονικούς κόσμους», τα λεγόμενα «virtual worlds», οι οποίοι αποτελούν για τους ανήλικους πηγή διασκέδασης και ψυχαγωγίας. Καθημερινά, εκατομμύρια παιδιών και εφήβων πλοηγούνται μέσα στους κόσμους αυτούς. Τι είναι όμως αυτοί οι εικονικοί κόσμοι και γιατί είναι τόσο αγαπητοί στους ανήλικους;[1]
Πρόκειται για μοντελοποιημένα περιβάλλοντα («computer-based simulated environments») στα οποία οι χρήστες αντιπροσω-πεύονται και δρουν μέσω εικονικών χαρακτήρων, των λεγόμενων «avatars», που συνήθως είναι δισδιάστατες ή τρισδιάστατες γραφικές απεικο-νίσεις.
Οι κόσμοι αυτοί μπορεί να είναι φτιαγμένοι έτσι ώστε να θυμίζουν τον πραγματικό ή να είναι τελείως φανταστικοί. Επίσης, μέσα σε αυτούς τους κόσμους μπορεί να ισχύουν κανόνες αντίστοιχοι αυτών που ισχύουν στον πραγματικό, όπως η βαρύτητα, η δράση σε πραγματικό χρόνο, η κίνηση, κ.λπ. Μπορούν όμως να ισχύουν και φανταστικοί κανόνες, όπως π.χ. ο χρόνος να κυλάει πολύ πιο γρήγορα από ότι στην πραγματική ζωή. Η επικοινωνία μεταξύ των χρηστών ποικίλει, από κείμενο και γραφικά εικονίδια μέχρι οπτική επαφή, ήχο, κ.ά.
Μέσα σε ένα εικονικό κόσμο τα παιδιά μπορούν να «περιτριγυρίζουν», να επηρεάζουν καταστάσεις και να λαμβάνουν επιβραβεύσεις ως συνέπεια των ενεργειών τους. Έτσι λοιπόν ακούμε σήμερα για κόσμους με εικονικά ζωάκια ή φυτά που πρέπει καθημερινά να φροντιστούν, ειδάλλως θα μαραζώσουν, κόσμους όπου τα παιδιά μπορούν να κερδίσουν εικονικά λεφτά για να αγοράσουν φαγητό για το ζωάκι τους, ή άλλα αξεσουάρ και «gadgets» που θα χρησιμοποιήσουν μέσα στον εικονικό κόσμο, και πολλά άλλα.
Δεκάδες τέτοιοι κόσμοι είναι ήδη «στον αέρα» ή σε φάση υλοποίησης για παιδιά έως 7 ετών, ενώ για παιδιά 8 έως 12 ετών ο αριθμός είναι πάνω από 88, ενώ καθημερινά δημοσιεύονται και νέοι ιστοχώροι. Ως ένα τρανταχτό παράδειγμα της δημοφιλίας των κόσμων αυτών στα παιδιά, ο ιστοχώρος «Barbie Girls» της Mattel απέκτησε μέσα σε 60 ημέρες από το ξεκίνημά του 3 εκατομμύρια χρήστες. Τα παραπάνω νούμερα μας δείχνουν ότι το φαινόμενο αυτό ελκύει μεγάλα πλήθη χρηστών και συνεπώς επιχειρηματιών.
Γιατί όμως τα παιδιά αγαπούν τους κόσμους αυτούς;
Για πολλούς λόγους. Μέσα στους κόσμους αυτούς τα παιδιά:
- Δημιουργούν το δικό τους προσωπικό «χώρο», που τους ανήκει ακόμα και όταν οι γονείς είναι παρόντες.
- Επικοινωνούν με φίλους σε πραγματικό χρόνο, όπου συνομιλούν για τα ενδιαφέροντά τους.
- Δημιουργούν η γίνονται συνδρομητές σε ομάδες ενδιαφέροντος, όπως π.χ. μουσικής ή ποδοσφαίρου, ανταλλάσοντας πληροφορίες και απόψεις μέσα από ιστολόγια, ή εργαλεία instant messaging.
- Έρχονται σε επαφή με νέους χρήστες και πιθανώς κάνουν νέους φίλους.
- Δημιουργούν και ανταλλάσουν πρωτότυπο και προσωπικό υλικό, όπως φωτογραφίες ή βίντεο, μέσα από το οποίο βρίσκουν νέες ευκαιρίες για να εκφραστούν.
- Δημιουργούν, δημοσιεύουν και ανταλλάσουν μουσική.
- Παίζουν παιχνίδια.
- Πειραματίζονται με την προσωπικότητά τους, με νέους κοινωνικούς χώρους και με νέα κοινωνικά όρια.
Θέματα ασφάλειας
Όπως σε κάθε online διαδραστική τεχνολογία, έτσι και στους εικονικούς κόσμους υπάρχουν πιθανοί κίνδυνοι. Η μεγαλύτερη έγνοια είναι η ασφάλεια των παιδιών και πώς αυτά μπορούν να προστατευθούν από τους κακόβουλους χρήστες. Ως γονείς και ως εκπαιδευτικοί πρέπει να κατανοήσουμε τους κινδύνους αυτούς και να αποφασίσουμε ποια περιβάλλοντα είναι τα κατάλληλα για τα παιδιά μας. Έτσι λοιπόν, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τα εξής θέματα:
- Έκθεση σε παράνομο και επιβλαβές υλικό, όπως πορνογραφία, τζόγο, ρατσιστικό ή άλλο υλικό ακατάλληλο για παιδιά. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι υπεύθυνοι των ιστοχώρων αυτών δεν λαμβάνουν αποτελεσματικά μέτρα για να περιορίσουν την πρόσβαση των παιδιών στους ιστοχώρους τους, όταν αυτό είναι απαραίτητο.
- Δημιουργία, λήψη και διανομή παράνομου ή επιβλαβούς υλικού.
- Ανεπιθύμητες επαφές, ειδικά με ενήλικους απατεώνες ή παιδεραστές που εμφανίζονται ως παιδιά.
- Δημοσίευση προσωπικών δεδομένων που μπορεί να οδηγήσει σε κίνδυνο στο φυσικό κόσμο. Επίσης, κίνδυνος της ακεραιότητας του παιδιού σε περίπτωση συνάντησης με εικονικούς φίλους που δεν γνωρίζει (και δεν γνωρίζετε!) στο πραγματικό κόσμο.
- Ανεπιθύμητα ή διαφημιστικά μηνύματα από εταιρίες που χρησιμοποιούν τους εικονικούς κόσμους για να προωθήσουν προϊόντα που απευθύνονται στα παιδιά. Δυστυχώς η νομοθεσία σε αυτό το ζήτημα είναι ακόμα ανεπαρκής και είναι πολύ δύσκολο να πει κανείς πότε τα παιδιά είναι σε θέση να κατανοήσουν τι σημαίνει «συναλλαγή» ή πότε κάτι στο Διαδίκτυο είναι «διαφήμιση».
- Χρήση πιστωτικών καρτών των γονέων ή ακόμα και τρίτων (!) δίχως αυτοί να το γνωρίζουν για αγορά συνδρομών ή άλλων αγαθών.
- Χρήση της ηλεκτρονικής διεύθυνσης του γονέα χωρίς τη συναίνεσή του. Ειδικότερα, όταν ζητείται η συναίνεση του γονέα από έναν ιστοχώρο για ενεργοποίηση της εγγραφής του παιδιού, τα παιδιά «παράνομα» αποκτούν πρόσβαση στον λογαριασμό του γονέα τους για να συναινέσουν αντ’ αυτού. Σε αυτή την περίπτωση, η μετέπειτα διαγραφή ενός ήδη ενεργοποιημένου λογαριασμού από έναν τέτοιο ιστοχώρο είναι πολλές φορές ιδιαίτερα δύσκολη.
- Ανεπαρκείς μηχανισμοί επιβεβαίωσης της ηλικίας του παιδιού, επιτρέποντας ψευδή καταχώρηση ηλικίας.
- Κλοπή ταυτότητας.
- Υπερβολική ενασχόληση, με αποτέλεσμα τη θυσία κοινωνικών ή φυσικών δραστηριοτήτων απαραίτητων για την υγεία, την ανάπτυξη της κοινωνικότητας και την ευημερία του παιδιού. Οι εικονικοί κόσμοι, ειδικά αυτοί των ηλεκτρονικών παιχνιδιών, μπορεί κάποιες φορές να είναι «εθιστικοί» για τα παιδιά που σπαταλούν πάρα πολύ χρόνο με τις «κοινότητες» που δρουν και εξελίσσονται μέσα σε ένα παιχνίδι (ειδικότερα όταν οι γονείς δεν είναι παρόντες), με αποτέλεσμα να θυσιάζουν την επαφή με τους φυσικούς τους φίλους, για να παίζουν με τους εικονικούς.
- Παρενόχληση από άλλους χρήστες. Καταπάτηση των δικαιωμάτων και της ιδιωτικότητας του ανήλικου, συνήθως μέσω ανάρτησης υλικού από τρίτους (ειδικά φωτογραφιών) χωρίς την άδειά του.
- Επίσης, εάν και πολλοί εικονικοί κόσμοι είναι σχεδιασμένοι για όλες τις ηλικίες, υπάρχουν και αυτοί που αφορούν σε μια συγκεκριμένη ηλικιακή κατηγορία. Σε αυτή την περίπτωση πρέπει να γνωρίζουν οι γονείς, ότι εάν τα παιδιά τους σερφάρουν σε αυτούς τους κόσμους και είναι μικρότερα από τις ηλικίες αυτές, είναι πιθανόν να έρθουν σε επαφή με υλικό ή με συμπεριφορές από μεγαλύτερους χρήστες επιβλαβείς για αυτά. Όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω, τα παιδιά μπορούν να ισχυριστούν ότι είναι οποιασδήποτε ηλικίας στους κόσμους αυτούς, καθώς δεν υπάρχει ακόμα κάποια έγκυρη δυνατότητα επιβεβαίωσης της αληθινής ηλικίας του παιδιού.
Ο ρόλος των γονέων και των κηδεμόνων
Για να διασφαλίσουμε ότι τα παιδιά μας χρησιμοποιούν τους εικονικούς κόσμους με ασφάλεια και με υπευθυνότητα, μπορούμε:
- Να διαβάσουμε τους όρους χρήσης του εκάστοτε ιστοχώρου πριν το παιδί μας εγγραφεί, να μιλήσουμε με το παιδιά μας γύρω από τα θέματα ασφάλειας, να θέσουμε κάποιους βασικούς κανόνες και να ενημερώσουμε τα παιδιά για τον γονικό έλεγχο που θα θέσουμε με σκοπό να διασφαλίσουμε ότι οι κανόνες αυτοί θα γίνουν σεβαστοί.
- Να εκπαιδεύσουμε τους νεαρούς χρήστες γύρω από την υπεύθυνη χρήση της τεχνολογίας, προτρέποντάς τους να «ακούνε» το ένστικτό τους και τη λογική τους και να μας ενημερώνουν άμεσα εάν «συναντήσουν» κάτι ύποπτο ή κάτι που τους προξενεί ανησυχία ή φόβο.
- Να διασφαλίσουμε τη χρήση τεχνικών λύσεων για τα νέα παιδιά όπως π.χ.
– φίλτρα και εργαλεία γονεϊκού ελέγχου,
– το ιστορικό επίσκεψης ιστοσελίδων,
– την επιβεβαίωση ύπαρξης αυτόματης επιτήρησης του ιστοχώρου, όπως φιλτράρισμα κειμένου που αναγνωρίζει συγκεκριμένα λεκτικά μοτίβα και διευθύνσεις (URLs) ή πιο εξελιγμένα φίλτρα που περιλαμβάνουν μηχανές προστασίας από παιδόφιλους (Αnti-Grooming Engines AGE). Τα φίλτρα αυτά αναγνωρίζουν κάποιες συγκεκριμένες τακτικές παιδόφιλων.
– Λειτουργία αναφοράς: εργαλεία μέσω των οποίων μπορούν να αναφερθούν απρεπείς δημοσιεύσεις, συνομιλίες ή δραστηριότητες (π.χ. κουμπί αναφοράς «report button»). Ο εικονικός κόσμος θα πρέπει να έχει μια πολύ σαφή πολιτική σχετικά με τον τρόπο που γίνεται η αναφορά μια απρεπούς συμπεριφοράς και σε ποιον. Τα παιδιά θα πρέπει να διδαχθούν πώς μπορούν να αναφέρουν ανεπιθύμητα περιστατικά ή ανεπιθύμητες επαφές.
– Χαρακτηρισμός των ιστοχώρων (ratings): πρέπει να γνωρίζουμε τα σύμβολα χαρακτηρισμού και τη χρήση αυτών καθώς αποτελούν ένα σημαντικό εργαλείο προστασίας των νεαρών χρηστών από ακατάλληλες υπηρεσίες και υλικό.
-Ηλικιακή επιβεβαίωση.
- Να ελέγξουμε εάν ο εικονικός κόσμος επιτηρείται, είτε ενεργά (όπου ο επιτηρητής είναι ορατός σε όλους τους χρήστες είτε ως χαρακτήρας είτε ως μέλος μέσα στον εικονικό κόσμο και λαμβάνει δράση όταν κάποιος χρήστης βρεθεί σε δύσκολη θέση ή χρειαστεί βοήθεια) είτε σιωπηρά (όπου ο επιτηρητής παρασκηνιακά μπλοκάρει ανεπιθύμητο περιεχόμενο, αναλαμβάνει δράση σε ύποπτη συμπεριφορά, προειδοποιεί χρήστες για ακατάλληλη συμπεριφορά, κ.λπ.)
- Να μένουμε ψύχραιμοι και μην βιαζόμαστε να εξάγουμε συμπεράσματα εάν ακούσουμε ή δούμε κάτι που θα μας ανησυχήσει σχετικά με τη δραστηριότητα του παιδιού μας ή κάποιων από τους εικονικούς του φίλους. Εάν τα παιδιά φοβηθούν ότι θα τους κόψουμε τη σύνδεση στους αγαπημένους τους κόσμους, απλά δεν θα μας εμπιστεύονται τους προβληματισμούς τους, με ότι αυτό συνεπάγεται.
- Να αναλαμβάνουμε δράση με ανοιχτό μυαλό και με προσοχή σε σχέση με αναφορές από άλλα μέλη του εικονικού κόσμου ως προς τη συμπεριφορά του παιδιού μας. Πολλές φορές τα παιδιά είναι πιο επιθετικά στους εικονικούς κόσμους από ότι στον πραγματικό, καθώς πιστεύουν πως κανείς δεν πρόκειται να τους ζητήσει το λόγο για αυτό. Ας βρούμε την κατάλληλη ευκαιρία για να συζητήσουμε το θέμα με το παιδιά μας και να τους εξηγήσουμε ότι πρέπει να ενεργούν στο Διαδίκτυο με ήθος, όπως και στον πραγματικό κόσμο.
- Να γνωρίσουμε την κουλτούρα των εικονικών κόσμων, έτσι ώστε να μπορούμε να αναγνωρίζουμε πότε τα παιδιά μας χρησιμοποιούν δικαιολογίες του στιλ «μου έκλεψαν τον λογαριασμό μου» για να μην βρεθούν αντιμέτωπα με τις συνέπειες των πράξεών τους. Εάν λάβουμε π.χ. κάποιο μήνυμα σχετικά με παραβίαση κανόνων του εικονικού κόσμου, πολύ σπάνια θα έχει κλαπεί ο λογαριασμός του παιδιού μας.
- Να μάθουμε στα παιδιά να μη δίνουν σε κανέναν τους προσωπικούς κωδικούς πρόσβασης στους εικονικούς κόσμους, ούτε καν στα αδέλφια τους. Αυτό είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα μεταξύ των νεαρών χρηστών. Για παράδειγμα, κάποιος που γνωρίζει τον κωδικό μπορεί να κλέψει «εικονικά αντικείμενα» για τα οποία το παιδί έχει εργαστεί σκληρά να αποκτήσει μέσα στον εικονικό κόσμο.
- Να γνωρίζουμε πώς μπορούμε να επικοινωνούμε με τον υπεύθυνο του ιστοχώρου σε περίπτωση που έχουμε προβληματισμούς ή ερωτήματα. Είναι υποχρέωση των υπευθύνων να διασφαλίσουν ότι τόσο εμείς όσο και το παιδί μας αισθανόμαστε ασφαλείς και άνετα μέσα στον ιστοχώρο που παρέχουν.
- Τέλος, δεν χρειάζεται να θεωρούμε ότι όλοι οι χρήστες στο Διαδίκτυο έχουν βάλει ως στόχο ένα συγκεκριμένο παιδί. Εάν και είναι καλό να θυμόμαστε ότι εκεί που πάνε τα παιδιά θα ακολουθήσουν και οι παιδεραστές – τόσο στο φυσικό όσο και στους εικονικούς κόσμους, οι στατιστικές δείχνουν ότι τα προβλήματα με παιδόφιλους στον πραγματικό κόσμο είναι συντριπτικά περισσότερα από αυτά στους εικονικούς.
Σε γενικές γραμμές, οι ιστοχώροι που απευθύνονται στα παιδιά μπορεί να είναι ασφαλείς και να παρέχουν μια θαυμαστή και δημιουργική εμπειρία – κοινωνική και εκπαιδευτική – για το παιδί, αλλά όμως μόνο εάν εμείς οι ίδιοι μείνουμε κοντά στα παιδιά μας, έχουμε ενεργή συμμετοχή στις online δραστηριότητές τους και παραμείνουμε επάγρυπνοι για να τα προφυλάξουμε από παρενόχληση ή προσέγγιση κακόβουλων ανθρώπων, μέσω της διαρκούς επικοινωνίας και της δικής μας ενασχόλησης με τους κόσμους αυτούς, προωθώντας τις θετικές συμπεριφορές.
