H κοιλάδα των Πεταλούδων αποτελεί ένα μοναδικό φαινόμενο όπου σε μία έκτάση εξακοσίων περίπου στρεμμάτων συσσωρεύονται στους καλοκαιρινούς μήνες εκατομμύρια πεταλούδες.
Η πυκνή βλάστηση, η κατάλληλη υγρασία, και η γαλήνη που βασιλεύει μέσα στην κοιλάδα αποτελούν το ιδανικό φυσικό περιβάλλον για τις πεταλούδες.
Εκατομμύρια επισκέπτες της Ρόδου κάθε χρόνο δεν χάνουν την ευκαιρία να επισκεφτούν και να θαυμάσουν αυτό το μοναδικό φαινόμενο γνωρίζοντας από κοντά την πεταλούδα Panaxia quadripunctaria.
Η κοιλάδα των Πεταλούδων βρίσκεται στην δυτική πλευρά του νησιού της Ρόδου γύρω στα 5 χιλιόμετρα Ν.Α του χωριού Θεολόγος (Θολός).
Οι πεταλούδες άρχισαν να γίνονται γνωστές στον κόσμο μετά το 1957. Από τότε την κοιλάδα των Πεταλούδων την επισκέπτονται ολοένα και περισσότεροι τουρίστες. Ενας Γερμανός μελετητής ο Peter Elgen, λέγεται ότι κάποτε έπιασε 100 πεταλούδες τις οποίες και σημάδεψε. Τις μετέφερε κατόπιν σε άλλες περιοχές τις Ρόδου, αλλά αυτές επέστρεψαν στην κοιλάδα. Κατά την δεκαετία του 1970 ανακαλύφθηκε ένα «τέχνασμα» για να κάνουν τις πεταλούδες να ξεσηκώνονται ώστε να μπορούν οι επισκέπτες να τις φωτογραφίζουν: σφύριζαν με σφυρίχτρες ή χτυπούσαν παλαμάκια. Οι σφυρίχτρες όμως και τα παλαμάκια δημιουργούσαν υπέρηχους παρόμοιους με αυτούς που εκπέμπουν οι νυχτερίδες και τις βοηθούν να εντοπίζουν τα θηράματα τους. Οι πεταλούδες λοιπόν επειδή νόμιζαν ότι πλησιάζουν οι νυχτερίδες άρχισαν να πετούν σαν τρελές.
Με τον τρόπο αυτόν να καταναλώνουν το αποθηκευμένο με μορφή λίπους καύσιμο. Το αποτέλεσμα ήταν οι πεταλούδες να καταναλώνουν την αποθηκευμένη τροφή συντομότερα και έτσι να πεθαίνουν από εξάντληση.
Την περίοδο των βροχών οι πεταλούδες σε μορφή κάμπιας διαμένουν στους μεσογειακούς
θαμνώνες, μέσα στις κουμαριές, στις μυρτιές και στα σχοίνα και τρέφονται με φυτά. Όταν πλησιάζει το τέλος της υγρής περιόδου (περίπου τέλη Μαΐου) εμφανίζεται το τέλειο έντομο η πεταλούδα με την μορφή που την γνωρίζουμε. Αυτή μετακινείτε σε περιοχές με περισσότερη υγρασία ταξιδεύοντας μόνο νύχτα, όπου η υγρασία της ατμόσφαιρας είναι υψηλότερη. Πετώντας στην τύχη ακολουθεί «τους δρόμους του νερού» κι έτσι όσο η ξηρασία προχωρεί φτάνει στην κοιλάδα. Εκεί θα παραμείνει όλο το καλοκαίρι. Στα τέλη Αυγούστου θα ζευγαρώσει και τον Σεπτέμβριο θα πετάξει για να αφήσει μέχρι και εκατό αυγά σε περιοχές που απέχουν μέχρι και 30 χιλιόμετρα μέσα στους Μεσογειακούς θαμνώνες. Εκεί αρχίζουν οι βροχές, τα φυτά μεγαλώνουν και τα σκουλήκια που βγαίνουν από τα αυγά βρίσκουν τροφή και αναπτύσσονται.
Η πεταλούδα έχει ατροφικό πεπτικό σύστημα χωρίς στομάχι. Έτσι από το Μάιο μέχρι και το ζευγάρωμα (για τα αρσενικά) και την απόθεση των αυγών (για τα θηλυκά) δεν τρώνε αλλά επιβιώνουν με ενέργεια που έχουν αποθηκεύσει από την «προηγούμενη» – αν μπορούμε να το πούμε έτσι – ζωή τους ως κάμπιες. Η ενέργεια αυτή έχει τη μορφή λίπους, κάτι τελείως φυσιολογικό για τα ζώα που πετούν, μια και το λίπος έχει το ίδιο βάρος με τις περισσότερες θερμίδες. Αυτό που χρειάζονται οι πεταλούδες, είναι να παραμένουν ειρηνικά ακίνητες μέρα και νύχτα πάνω στις Ζηδιές και τον Κισσό, σε κατάλληλες συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας, έτσι ώστε να εξοικονομούν ενέργεια για να επιβιώσουν μέχρι το ζευγάρωμα και την απόθεση των αυγών.
Η πεταλούδα Panaxia quadripunctaria
Ταυτότητα
Ζώα – Animalia
Φύλο: Αρθρόποδα – Arthropoda
Κλάση: Έντομα – Insecta
Τάξη: Λεπιδόπτερα – Lepidoptera
Υπόταξη: Ετερόνευρα – Heteroneura
Σειρά: Ετερόκερα – Heterocera
Υτιεροικονένεια: Νυχτοπεταλούδες – Noctuoidea
Οικογένεια: Αρτίδες – Arctiidae
Υποοικονένεια: Καλλίμορφα – Callimorphinae
Γένος: Όμορφη – Panaxia
Είδος: Τετραγωνόστικτη – P. quadripunctaria (Poda)
Ανήκει στις νυχτοπεταλούδες, που είναι τυπικά νυχτόβια ζώα και συνήθως δεν έχουν έντονα χρώματα. Χαρακτηριστικό των νυχτοπεταλούδων είναι ότι οι περισσότερες αναπαύονται με τα φτερά επίπεδα, είτε προς τα πλάγια, είτε προς τα πίσω.
Στην περιοχή της κοιλάδας κατά τους καλοκαιρινούς μήνες οι πεταλούδες μαζεύονται κατά δεκάδες ή εκατοντάδες στους κορμούς των δέντρων και στα βράχια κοντά στο νερό κατά τη διάρκεια της ημέρας και ψηλότερα στις φυλλωσιές των δέντρων κατά τη διάρκεια της νύχτας.
Οι πρώτες πεταλούδες εμφανίζονται στην κοιλάδα από τις αρχές έως τα μέσα Ιουνίου. Η ημερομηνία της πρώτης αυτής εμφάνισης εξαρτάται από τους περιβαλλοντικούς παράγοντες (θερμοκρασία, σχετική υγρασία) που επικρατούν στους τόπους διατροφής – διαχείμασης -νύμφωσης εκείνη την εποχή. Οι πεταλούδες παραμένουν στην κοιλάδα όλο το καλοκαίρι και στα τέλη Σεπτεμβρίου μεταναστεύουν μαζικά για τους τόπους ωοτοκίας και διαχείμασης.
Οι πρώτες συζεύξεις των πεταλούδων αρχίζουν στις αρχές Σεπτεμβρίου και μέχρι τα τέλη του ίδιου μήνα έχει ολοκληρωθεί η σύζευξη. Η θηλυκή πεταλούδα μετά τη σύζευξη γεννά τα αυγά της στην κάτω επιφάνεια των φύλλων των φυτών – ξενιστών και πεθαίνει αμέσως μετά, ενώ η αρσενική πεθαίνει αμέσως μετά τη σύζευξη. Το είδος εμφανίζει μία γενεά το χρόνο και διαχειμάζει ως προνύμφη. Ως ολομετάβολο έντομο που είναι, για τη συμπλήρωση του βιολογικού κύκλου του διέρχεται από τα ακόλουθα στάδια: α) αυγό, β) προνύμφη ή κάμπια, γ) νύμφη, δ) ενήλικο ή ακμαίο.
Η μορφή της πεταλούδας είναι ασπροκίτρινου γυαλιστερού χρώματος, σφαιρικού σχήματος από πάνω και κάπως επίπεδο στη βάση, με διάμετρο 0,9 mm περίπου. Μοιάζει με κεφάλι καρφίτσας και διακρίνεται εύκολα με γυμνό μάτι. Κάθε θηλυκό γεννά 150-200 αυγά περίπου. Τα αυγά κατά την ωοτοκία τους τοποθετούνται το ένα δίπλα στο άλλο σα στρώμα ή και άτακτα ή μεμονωμένα. Τα αυγά γεννιούνται κατά το μήνα Σεπτέμβριο (από τις αρχές έως τα τέλη Σεπτεμβρίου). Είναι σκληρά και ανθεκτικά και η λεία επιφάνεια τους τα βοηθά να γλιστρούν εύκολα. Οι μικρές προνύμφες εκκολάπτονται 10-15 περίπου μέρες μετά την εναπόθεση των αυγών, ανάλογα με τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος.
Με την αλλαγή της ηλικίας αλλάζει και το χρώμα του δέρματος που ξεκινά από
κιτρινόασπρο στη νεαρή προνύμφη και καταλήγει σε σκούρο καφέ στην αναπτυγμένη. Το μέγεθος της προνύμφης παραμένει μικρό σε όλη τη διάρκεια του χειμώνα και αναπτύσσεται γρήγορα την άνοιξη, που η βλάστηση είναι τρυφερή και πλούσια. Η προνύμφη είναι πολυφάγος, δηλαδή τρέφεται με φύλλα από πολλά είδη φυτών.
Εμφανίζεται από τις αρχές έως τα μέσα Ιουνίου, ανάλογα με την περιοχή και τις συνθήκες του περιβάλλοντος που επικρατούν κατά την περίοδο εκείνη.
Στις πεταλούδες εμφανίζεται πολυμορφισμός στα σχήματα και στα χρώματα των φτερών με όλες τις δυνατές διαβαθμίσεις. Επίσης, διαβαθμίσεις παρατηρούνται και στο μέγεθος του σώματος. Έχει μήκος σώματος 1,8 – 2,3 cm και άνοιγμα φτερών 5,5 – 6,0 cm. Σε στάση ηρεμίας φαίνεται σαν ισόπλευρο τρίγωνο που ορίζουν τα μπροστινά φτερά, τα οποία είναι σφικτά κολλημένα στο σώμα. Την κορυφή του τριγώνου ορίζει το κεφάλι και τη βάση οι πλευρές των δύο μπροστινών φτερών. Σε στάση ηρεμίας η πεταλούδα κάθεται με το κεφάλι προς τα πάνω, δηλαδή εμφανίζει αρνητικό γεωτακτισμό. Οι κεραίες είναι διαταγμένες μπροστά και σχηματίζουν ορθή γωνία με την εξωτερική πλευρά του αντίστοιχου μπροστινού φτερού.
Τα μπροστινά φτερά έχουν χρώμα μαύρο-καφέ διακοπτόμενο από λευκο-κίτρινες ραβδώσεις, ενώ τα πίσω έχουν κόκκινο χρώμα με τέσσερα (4) μαύρα στίγματα σε κάθε φτερό, σε ελάχιστες όμως περιπτώσεις εμφανίζονται τρία (3) αντί για τέσσερα (4) στίγματα. Το τέταρτο (4ο) στίγμα είναι πολύ μικρό σε μέγεθος. Το σώμα (θώρακας – κοιλιά) είναι τριχωτό και έντονα ρόδινο. Οι κεραίες είναι νηματοειδείς, μήκους 1,3 cm περίπου. Τρέφεται με νέκταρ και νερό και το πεπτικό σύστημα είναι αναπτυγμένο και στα δύο φύλα. Παρόλα αυτά λίγες πεταλούδες και μόνο κατά τους μήνες Ιούνιο και Ιούλιο τρέφονται με νέκταρ. Οι περισσότερες πεταλούδες περνούν όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού πίνοντας μόνο νερό. Οι ενεργειακές ανάγκες τους καλύπτονται από το λιπώδες στρώμα που έχει σχηματιστεί κατά το στάδιο της προνύμφης.
Οι κεραίες αποτελούν σημαντικότατα όργανο για τη συμπεριφορά και την επιβίωση του εντόμου. Πάνω σε αυτές βρίσκονται οι θερμοϋποδοχείς, οι οποίο μπορούν να διακρίνουν διακυμάνσεις θερμοκρασίας στο χώρο της τάξης των δεκάτων του βαθμού Κελσίου (C).
Οι χρωματισμοί των μπροστινών φτερών αναπτύχθηκαν σε προσαρμογή με το περιβάλλον ενός κορμού ή ενός βράχου, έτσι ώστε ο εχθρός να τις διακρίνει δύσκολα.
Η πεταλούδα έχει πολλούς εχθρούς, όπως είναι ο άνθρωπος, τα ζώα και οι αβιοτικοί παράγοντες. Κυριότεροι φυσικοί εχθροί της Panaxia quadripunctaria μπορούν να θεωρηθούν τα παρακάτω ζώα: ο βάτραχος, η σαύρα, το καβούρι, η γαλαζοπαπαδίτσα, ο σπίνος, ο τρυποφράχτης, ο φλώρος και η νυχτερίδα.
Ανάμεσα στα φυλλώματα, στους κορμούς και στις κουφάλες των δέντρων και στους βράχους παρατηρούνται εκατοντάδες ιστοί από αράχνες, στους οποίους μπλέκονται οι πεταλούδες. Δεν θεωρείται όμως σημαντικός εχθρός.
Παρόλο που είναι άγριο είδος ζώου και ζει ελεύθερο στη φύση έχει και αυτό τις ασθένειες του. Παρατηρείται μόλυνση του πεπτικού συστήματος – εντερική καταρροή στις προνύμφες, που μπορεί να προκαλέσει το θάνατο τους μέχρι και ποσοστό 30% του πληθυσμού. Μία άλλη ασθένεια των ακμαίων είναι η εκβλάστηση όγκου από το πίσω μέρος της κοιλιάς, με αποτέλεσμα το θάνατο τους.
Για να υπάρξει πληθυσμιακή ισορροπία μετά το υψηλό ποσοστό θνησιμότητας, κάθε
θηλυκό γεννά πολλά αυγά. Φυσικά, υπάρχουν καλές και κακές χρονιές με αυξομειώσεις του πληθυσμού. Τα τελευταία χρόνια ο πληθυσμός της πεταλούδας μειώνεται. Το φαινόμενο της μείωσης αυτής αποδίδεται άμεσα στην επίδραση καταστροφικών παραγόντων και έμμεσα στη γενικότερη διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας του οικοσυστήματος. Εκτιμάται ότι, η μείωση του αριθμού των πεταλούδων οφείλεται τόσο σε αβιοτικούς παράγοντες, όσο και στην ανθρώπινο παράγοντα (δραστηριότητα και παρουσία) στην κοιλάδα.
Η πεταλούδα Panaxia quadripunctaria Poda είναι ένα παλαιοαρκτικό είδος εντόμου, με πολύ μεγάλη εξάπλωση ανά την υφήλιο. Απαντάται σε όλη σχεδόν την Ευρώπη, στη δυτική Ασία, στην Αφρική και σε άλλες χώρες της Μεσογείου. Συγκεκριμένα έχει βρεθεί στις παρακάτω χώρες: Ελλάδα, Αγγλία, Γαλλία, Βέλγιο, Ελβετία, Ολλανδία, Γερμανία, Βοσνία, Ερζεγοβίνη, Ιταλία, Ισπανία, Ρωσία, Μικρά Ασία, Τουρκία, Ιράν, Ιράκ, Αίγυπτος και Κύπρος.
Στην Ελλάδα η πεταλούδα αυτή έχει πολύχρονη παρουσία. Στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, και συγκεκριμένα το 1870, καταγράφηκε η παρουσία της από ειδικούς επιστήμονες-εντομολόγους. Σήμερα απαντάται σε πολλά μέρη. Όμως, ο μεγαλύτερος πληθυσμός απαντάται στο νησί της Ρόδου, όπου ο σημαντικότερος τόπος συγκέντρωσης είναι η «Κοιλάδα των Πεταλούδων» ή «Πεταλούδες» (Petaloudes), που πήρε το όνομα του από την ύπαρξη των πεταλούδων. Η υπεροχή της Ρόδου έναντι των άλλων περιοχών της Ελλάδος οφείλεται στο μοναδικό και θαυμαστό φαινόμενο της συγκέντρωσης των πεταλούδων σε τεράστιους αριθμούς. Ο κύριος βιότοπος, η «Κοιλάδα των Πεταλούδων», συγκεντρώνει τους καλοκαιρινούς μήνες και κυρίως τον Αύγουστο, οπότε έχει ολοκληρωθεί η μετακίνηση των πεταλούδων προς εκείνη την περιοχή εκατομμύρια πεταλούδων. Πεταλούδες όμως υπάρχουν και σε άλλες περιοχές της Ρόδου σε μικρούς πληθυσμούς. Έτσι, η Ρόδος είναι ο πρώτος βιότοπος από απόψεως πληθυσμού. Ο δεύτερος βιότοπος είναι το νησί της Πάρου, κοντά στη Μονή του Χριστού, ενώ ο τρίτος βιότοπος είναι η περιοχή του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία. Σε μικρότερους πληθυσμούς απαντάται σε πολλά μέρη της Ελλάδας.
Ο μύθος θέλει από τα παλιά χρόνια την πεταλούδα μόνη και αποκλειστική κάτοικο της μαγικής χαράδρας. Τα φίδια κατέβαιναν στη χαράδρα μόνο για νερό και ξανανέβαιναν στα γύρω υψώματα για να κυνηγήσουν. Ώσπου αντιλήφθηκαν την παρουσία της πεταλούδας, που μέχρι τότε διέφευγε της προσοχής τους. Από τη στιγμή αυτή η πεταλούδα αποτέλεσε ανελέητο θύμα των φιδιών. Αναφέρεται μάλιστα σαν χαρακτηριστικό το σφύριγμα πριν από κάθε γιουρούσι σαν σύνθημα συναγερμού. Γρήγορα όμως οι πεταλούδες ταύτισαν αυτό το σύνθημα με την πρωτόγονη τάση για αυτοπροστασία. Έτσι, σε κάθε σφύριγμα άρχισαν να πετούν, με αποτέλεσμα τα φίδια για να μην πεθάνουν της πείνας, να εγκαταλείψουν την χαράδρα, όπου πια βασιλεύει γαλήνια η πεταλούδα της Ρόδου. Πραγματικά η πεταλούδα αυτή αντιδράει όχι στους ήχους δυνατούς ή όχι, αλλά στους υπερήχους. Έτσι πετάει μακριά όταν ακούσει παλαμάκια, σφυρίχτρες και… σφυρίγματα φιδιών.
