Ρομπότ, θεοί και άνθρωποι

Της Λήδας Αρνέλλου

Εξερευνώντας τα όρια

Οι χώρες της ανατολικής Ασίας, Ιαπωνία, Κίνα και Νότια Κορέα, βρίσκονται στην αιχμή της τεχνολογίας, προσφέροντας έμπνευση και οδηγώντας τις εξελίξεις στα πεδία της Τεχνητής Νοημοσύνης και της Ρομποτικής. Οι εξελίξεις στις χώρες αυτές επηρεάζουν την ανάπτυξη και τις πολιτικές γύρω από τις σχετικές τεχνολογίες σε παγκόσμιο επίπεδο. Ως επακόλουθο, οι τάσεις που παρατηρούνται εκεί έχουν ιδιαίτερη αξία για την επίκαιρη συζήτηση γύρω από την Τεχνητή Νοημοσύνη και την ηθική.

Ο Danit Gal, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κέιο στην Ιαπωνία, εξετάζει τις στάσεις των χωρών αναφορικά με τη Ρομποτική και την Τεχνητή Νοημοσύνη (Τ.Ν.) σε συνδυασμό με τις ηθικές τους προεκτάσεις σε σχετικό βιβλίο (“Oxford Handbook of Ethics of Artificial Intelligence”). Οι προσεγγίσεις κάθε χώρας σχετικά με την Τ.Ν. και τα ρομπότ θα μπορούσαν να τοποθετηθούν σε ένα φάσμα που εκτείνεται από την τεχνολογία – εργαλείο μέχρι την τεχνολογία – σύντροφο. Η σχετική ανάλυση του Gal, που εξετάζει τις πολιτικές, την ακαδημαϊκή σκέψη, τις πρακτικές σε τοπικό επίπεδο και τη λαϊκή κουλτούρα, τοποθετεί τη Νότια Κορέα στη μία άκρη του φάσματος, όπου η τεχνολογία χρησιμοποιείται ως εργαλείο, την Κίνα στη μέση και την Ιαπωνία στην άλλη άκρη του φάσματος, όπου υπάρχει η θεώρηση της τεχνολογίας και των ρομπότ σε ρόλο συντρόφου. Η αντίληψη ότι η Τ.Ν. αποτελεί εργαλείο είναι η επικρατούσα στη Δύση, ωστόσο, σε επίπεδο εταιρικών και κυβερνητικών πολιτικών, το ίδιο ισχύει και για την ανατολική Ασία. Η απόκλιση προς την τεχνολογία – σύντροφο απαντάται κυρίως στη λαϊκή κουλτούρα, στις πρακτικές σε τοπικό επίπεδο και στην ακαδημαϊκή σκέψη.

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Gal “Για χρόνια η ανθρωπότητα ονειρευόταν να φτιάξει άλλους καθ’ ομοίωση, οδηγώντας σε μια ιστορία πλούσια σε αγάλματα ανθρώπων, αυτόματα, ρομπότ και την Τεχνητή Νοημοσύνη. Καθώς μπαίνουμε σε μια νέα εποχή τεχνολογικής ανάπτυξης, ερχόμαστε αντιμέτωποι με τις κοινωνικές επιπτώσεις των ονείρων μας – μια τεχνολογία που υπερβαίνει το στάτους του εργαλείου και κινείται προς αυτό του συντρόφου”. Παρ’ όλο που τα ευφυή ρομπότ θεωρητικά αποτελούν εργαλεία φτιαγμένα από τον άνθρωπο για να εξυπηρετήσουν συγκεκριμένες ανάγκες, υπάρχουν παραδείγματα εφαρμογής τέτοιων τεχνολογιών που δείχνουν ότι η γραμμή γίνεται όλο και πιο θολή.

Aibo: Ένας ρομποτικός σκύλος για κατοικίδιο

Ο Aibo είναι ένας σκύλος ρομπότ που έχει σχεδιαστεί για να είναι κατοικίδιο, με άλλα λόγια ένα ρομπότ συντροφιάς. Μπορείς να τον εκπαιδεύσεις να παίζει μαζί σου, να ακούει τις φωνητικές σου εντολές και του αρέσει να τον επιβραβεύεις με ένα χάδι στο κεφάλι ή μία καλή κουβέντα. Ο Aibo είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στην Ιαπωνία, όπου και κατασκευάστηκε, χώρα με μακρά παράδοση στη Ρομποτική. Για τους Ιάπωνες τα ρομπότ αποτελούν μέρος της λαϊκής κουλτούρας, αφού πρωταγωνιστούν σε κινούμενα σχέδια, στη λογοτεχνία και στις ταινίες. Πέρα όμως από αυτό, τα ρομπότ θεωρούνται μια καλή λύση για τα πιο σοβαρά προβλήματα της χώρας: τη φροντίδα για έναν πληθυσμό που γερνάει και την αναζωογόνηση της οικονομίας που επιβραδύνεται. Ο Aibo έχει σχεδιαστεί ώστε να μιμείται ένα αληθινό σκύλο, είναι όμως σαφές ότι είναι ρομπότ. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Gal, σε περιπτώσεις που ο Aibo χάλασε και δεν επιδεχόταν επιδιόρθωση, περισσότεροι από 800 ιδιοκτήτες τον αποχαιρέτησαν με μια βουδιστική τελετή ταφής αναδεικνύοντας τον δεσμό που είχε δημιουργηθεί με το ρομπότ σκύλο. Η ταφή ενός ρομπότ ακολουθώντας την κατάλληλη θρησκευτική τελετουργία μπορεί να προκαλεί έκπληξη σε πολλά μέρη του κόσμου, ωστόσο στο συγκεκριμένο πλαίσιο δεν συμβαίνει κάτι αντίστοιχο.

Οι χώρες της ανατολικής Ασίας δείχνουν μια προτίμηση σε ρομπότ εμπνευσμένα από ζωντανούς οργανισμούς (ζώα ή ανθρώπους), ωστόσο δεν πρόκειται για μια απλή εκδήλωση ανθρωπομορφισμού. Υπό τον βουδιστικό και σιντοϊκό τεχνο-ανιμισμό, δεν αποδίδονται απλώς ανθρώπινα χαρακτηριστικά στα ρομπότ και την Τ.Ν., αλλά υπάρχει η πίστη ότι διαθέτουν κάποιου είδους πνευματική υπόσταση. Αυτές οι πνευματικές, ψυχολογικές και συναισθηματικές αντιλήψεις για τα ρομπότ και την Τ.Ν. ενισχύονται περαιτέρω από το γεγονός ότι πλέον σχεδιάζονται να μας μοιάζουν όχι μόνο εμφανισιακά αλλά και στη συμπεριφορά. Μάλιστα, μεγάλο μέρος της ερευνητικής δραστηριότητας αναφορικά με την Τ.Ν. μελετά τρόπους για να γίνει ο διάλογος με τις μηχανές πιο φυσικός, ενώ στα ζητούμενα είναι η λεγόμενη Συναισθηματική Νοημοσύνη, δηλαδή να μπορεί η μηχανή να κατανοήσει τη συναισθηματική κατάσταση του ανθρώπου με τον οποίο αλληλεπιδρά. Φαίνεται λοιπόν ότι στις χώρες της ανατολικής Ασίας τα ρομπότ και οι θρησκευτικές πρακτικές μπορούν κάλλιστα να συνδυαστούν αρμονικά, όπως δείχνουν και τα παραδείγματα που ακολουθούν.

Xian’er: Το ευφυές ρομπότ μοναχός

Σε έναν αρχαίο κινεζικό ναό έλαβε χώρα μια αναπάντεχη σύνθεση της αρχαίας παράδοσης με το μοντέρνο. Ο ναός Longquan διαθέτει μεταξύ άλλων Κέντρο Τεχνητής Νοημοσύνης, το οποίο το 2015 έφτιαξε το ευφυές ρομπότ μοναχό Xian’er. Το ρομπότ, που δεν είναι ψηλότερο από μισό μέτρο, μπορεί να κάνει διάλογο με τους πιστούς και να κηρύξει τη διδασκαλία του Βουδισμού. Σε αντίθεση όμως με τις ανταγωνίστριες εικονικές βοηθούς, όπως η Alexa και η Siri, που δίνουν απαντήσεις για πεζά ζητήματα όπως είναι ο καιρός, ο Xian’er είναι σχεδιασμένος να απαντά σε σύνθετες μεταφυσικές ερωτήσεις, όπως είναι το νόημα της ζωής. Το 2018 ενισχύθηκε περαιτέρω με τεχνολογία μηχανικής μάθησης που του επιτρέπει να εμβαθύνει στα βουδιστικά θρησκευτικά κείμενα αλλά και να κάνει βαθύτερους διαλόγους με τους ακολούθους του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Android Kannon: Ρομπότ εμπνευσμένο από μια θεότητα

Ωστόσο, ο Xian’er δεν είναι τόσο ξεχωριστός όσο θα περίμενε κανείς. Ένας ιαπωνικός βουδιστικός ναός διαθέτει το δικό του ρομπότ μοναχό που ονομάζεται Android Kannon, ο οποίος επίσης μπορεί να βοηθήσει να εξαπλωθεί ο Βουδισμός μέσα από τα κυρήγματά του. Οι μοναχοί προσέγγισαν τον καθηγητή Ρομποτικής του Πανεπιστημίου της Οσάκα Hiroshi Ishiguro και του ζήτησαν να κατασκευάσει ένα ανδροειδές προκειμένου η διδασκαλία του Βούδα να φτάσει σε περισσότερο κόσμο και ειδικά στους νέους. Το ρομπότ που προέκυψε έχει ύψος κοντά στα δύο μέτρα, είναι ουδέτερο από πλευράς φύλου, φτιαγμένο από αλουμίνιο και μόνο το πρόσωπο, τα χέρια και οι ώμοι είναι καλυμμένα με σιλικόνη ώστε να θυμίζει ανθρώπινο δέρμα. Το ενδιαφέρον είναι ότι το ανδροειδές δημιουργήθηκε με βάση την Kannon Bodhisattva, τη βουδιστική θεότητα της ευσπλαχνίας. Η Kannon, σύμφωνα με την πίστη, μπορεί να παίρνει πολλές μορφές προκειμένου να βοηθήσει όσους έχουν ανάγκη. Έτσι το ρομπότ μπορεί να είναι μία από τις μορφές αυτές. Οι μοναχοί σε συνεντεύξεις τους τονίζουν ότι το ρομπότ αυτό δεν θα πεθάνει, θα συνεχίζει να γίνεται πιο ευφυές και να εξελίσσεται αποθηκεύοντας γνώση για πάντα.

Jiajia: Το “Blade Runner” φαντάζει πιο κοντά

Το 2016 ο καθηγητής Chen Xiaoping με την ομάδα του Πανεπιστημίου Επιστήμης και Τεχνολογίας της Κίνας (USTC) δημιούργησαν την Jiajia, ένα ανθρωποειδές ρομπότ με εμφάνιση που θυμίζει αληθινό άνθρωπο. Μπορεί να μιλήσει κουνώντας τα χείλη της και να απαντήσει σε ερωτήσεις. Μπορεί ακόμα να κάνει και ένα περιορισμένο εύρος εκφράσεων. Ο καθηγητής αναφέρει σε συνεντεύξεις ότι η “Ρομποτική Θεά”, όπως την ονομάζουν, έχει πρόσωπο που αντικατοπτρίζει τρεις κινεζικές αρετές: καλοσύνη, προκοπή και σοφία.

Η Jiajia θα μπορούσε να πει κανείς ότι εγείρει ζητήματα αντικειμενοποίησης των γυναικών. Είναι ένα έξυπνο ρομπότ, ωστόσο σχεδιάστηκε με τις επιθυμητές ιδιότητες μιας γυναίκας συντρόφου, γεγονός που αποκτά άλλες προεκτάσεις λαμβάνοντας υπόψιν και τη σοβαρή ανισορροπία των φύλων στην Κίνα. Ωστόσο, είναι ενδιαφέρον ότι ο καθηγητής Chen Xiaoping τέθηκε επικεφαλής επιτροπής για την “Ηθική στην Τεχνητή Νοημοσύνη” η οποία συστάθηκε με πρωτοβουλία της Κινεζικής Ένωσης Τεχνητής Νοημοσύνης (CAAI) το 2019 με στόχο να δημιουργήσει τις κατευθυντήριες γραμμές για την κινεζική ανάπτυξη της Τ.Ν.

Κώδικες ηθικής και όρια

Τον Μάιο του 2019 πανεπιστήμια που ασχολούνται με την Τ.Ν., συμπεριλαμβανομένης της Κινεζικής Ακαδημίας Τ.Ν. και εκπροσώπων της βιομηχανίας, δημοσίευσαν τις “Αρχές Τεχνητής Νοημοσύνης του Πεκίνου”. Σε αρμονία με άλλες αντίστοιχες διακηρύξεις παγκομίως, οι αρχές του Πεκίνου δίνουν έμφαση στην ανάπτυξη Τ.Ν. προς όφελος της ανθρωπότητας. Μια αξιοσημείωτη πρόταση που περιλαμβάνουν αναφέρει ότι όσοι ασχολούνται με την Τ.Ν. θα πρέπει να λαμβάνουν κατάλληλη εκπαίδευση που θα τους επιτρέπει να προσαρμόζονται στον αντίκτυπο που θα έχει η ανάπτυξή της, εκτός από τεχνικές, και σε ψυχολογικές και συναισθηματικές πτυχές. Αυτό ενδεχομένως υποδηλώνει ότι οι ειδικοί αναμένουν ψυχολογικές και συναισθηματικές αλληλεπιδράσεις ανθρώπων και ρομπότ πέρα από την απλή χρήση τους ως εργαλεία.

Μια πρωτοβουλία για την ηθική στην Τ.Ν. που αξίζει να αναφερθεί ονομάζεται “Αρμονικές αρχές Τεχνητής Νοημοσύνης” (Harmonious Artificial Intelligence Principles) με επικεφαλής τον καθηγητή της Κινεζικής Ακαδημίας Επιστημών Yi Zeng. Ο συγκεκριμένος κώδικας ηθικής περιλαμβάνει έννοιες όπως εξανθρωπισμός για να ενδυναμωθεί η αλληλεπίδραση μεταξύ Τ.Ν. και ανθρώπων, ενσυναίσθηση των ανθρώπων προς την Τεχνητή Νοημοσύνη, ιδιωτικότητα για την Τ.Ν. την οποία θα πρέπει να σέβονται οι άνθρωποι, νομικούς περιορισμούς στο πώς οι άνθρωποι φέρονται στα συστήματα Τ.Ν. ώστε να εξασφαλιστεί μια αρμονική συνύπαρξη. Για τον Zeng η ασφαλέστερη προσέγγιση στην ανάπτυξη ρομπότ και Τ.Ν. είναι να τους δώσουμε μια αίσθηση του εαυτού, με άλλα λόγια συνείδηση. Με τον τρόπο αυτό θεωρεί ότι μπορεί να επιτευχθεί αληθινή αρμονία μεταξύ ανθρώπων και ρομπότ και να εξασφαλιστεί ότι οι τεχνολογίες αυτές θα συνεχίσουν να λειτουργούν προς όφελος των ανθρώπων ενώ συνεχίζουν να εξελίσσονται.

Όπως και στην Κίνα, έτσι και στην Ιαπωνία οι πολιτικές που εφαρμόζονται θεωρούν τα ρομπότ και την Τ.Ν. εργαλεία. Ωστόσο, η Ιαπωνία περιγράφεται ως ο τόπος όπου αγνοεί αποφασιστικά τα όρια ανάμεσα στον άνθρωπο, τα ζώα, πνευματικές και μηχανικές οντότητες. Για τη Δύση η θεώρηση αυτή μπορεί να φαίνεται “εξωτική”, ωστόσο στο πλαίσιο των χωρών της Ασίας βρίσκει πρόσφορο έδαφος για τους λόγους που προαναφέρθηκαν. Παράλληλα με τις πολιτικές, που μοιάζουν με αυτές της Δύσης, οι χώρες αυτές προσπαθούν να ενσωματώσουν τις τεχνολογίες σε όλες τις πτυχές της κοινωνίας, δημιουργώντας ένα περιβάλλον όπου άνθρωποι, συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης και ρομπότ μπορούν να συνυπάρχουν και να εξελίσσονται παράλληλα. Η Ρομποτική και η Τεχνητή Νοημοσύνη, ως τεχνολογίες αιχμής, αναδεικνύουν, εκτός από τις τεχνικές, φιλοσοφικές και πολιτισμικές προκλήσεις. Τα παραδείγματα που προαναφέρθηκαν μας αφήνουν να αναρωτιόμαστε: Η συντροφιά που προσφέρει ένα ρομπότ είναι ίδια με αυτή που προσφέρει ένας άνθρωπος ή ένα κατοικίδιο; Πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ρομπότ που μοιάζουν με ανθρώπους στην καθημερινότητα; Μπορούμε να έρθουμε σε επαφή με το Θείο με τη βοήθεια ενός ρομπότ; Τελικά, πού μπαίνουν τα όρια; Τις επόμενες δεκαετίες άνθρωποι και ρομπότ θα κληθούμε να το ανακαλύψουμε.

Ανθρωπομορφισμός και ένα παράδοξο

Ανθρωπομορφισμός ονομάζεται η απόδοση ανθρώπινων χαρακτηριστικών, συναισθημάτων ή προθέσεων σε μη ανθρώπινες οντότητες. Η έμφυτη ανθρώπινη τάση για απόδοση ανθρώπινων χαρακτηριστικών και προθέσεων σε μη ανθρώπινες οντότητες περιπλέκεται περαιτέρω από τη στιγμή που τα ρομπότ και οι εφαρμογές Τεχνητής Νοημοσύνης σχεδιάζονται έτσι ώστε να έχουν μια διεπαφή που θυμίζει την ανθρώπινη επικοινωνία παρ’ όλο που προορίζονται να χρησιμοποιηθούν ως εργαλείο. Αυτό δημιουργεί ένα λειτουργικό και συναισθηματικό παράδοξο όπου είναι επιθυμητό να σχεδιάζονται εργαλεία που μιμούνται τους ανθρώπους, αλλά η ανάπτυξη ανθρώπινων συναισθημάτων που προκύπτει ως συνέπεια θεωρείται προβληματική. Πρόκειται μάλλον για ένα σχεδιαστικό παράδοξο.

Τεχνοανιμισμός

Ο τεχνοανιμισμός είναι μια κουλτούρα τεχνολογικής πρακτικής στην οποία η τεχνολογία είναι εμποτισμένη με ανθρώπινα και πνευματικά χαρακτηριστικά. Υποθέτει ότι η ανθρωπότητα, η τεχνολογία και η θρησκεία μπορούν να ενσωματωθούν σε μία ενότητα. Η έννοια του τεχνοανιμισμού έχει μελετηθεί ιδιαίτερα στο πλαίσιο της Ιαπωνίας, καθώς οι ρίζες της εντοπίζονται κυρίως στον σιντοϊσμό.

(Πηγή: nostimonimar.gr με πληροφορίες από avgi.gr)